Ψυχομετρία
ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Νέα Εποχή σε Ανάλυση Δεδομένων και Στατιστική
Του MAARTEN MARSMAN,
Επίκουρου Καθηγητή, Τμήμα Ψυχολογίας,
Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ
Ο όρος ψυχομετρία έχει την προέλευσή του στις ελληνικές λέξεις ψυχή και μέτρηση και, στην κυριολεκτική της χρήση, σημαίνει «η μέτρηση της ψυχής». Αλλά ως επιστημονικός κλάδος, η ψυχομετρία δεν ασχολείται τόσο με θέματα της ψυχής. Αντίθετα, εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο μια αφηρημένη έννοια της ψυχολογίας, όπως η νοημοσύνη ή η κατάθλιψη, σχετίζεται περισσότερο με το αποτέλεσμα ενός ψυχολογικού τεστ, ενός γενετικού προφίλ ή μια σειρά νευρο-επιστημονικών πληροφοριών. Ένας ψυχομέτρης μπορεί να συμμετέχει στον σχεδιασμό ενός ψυχολογικού τεστ, στη θεώρηση ή δημιουργία μιας ψυχολογικής θεωρίας ή στην κατασκευή ενός στατιστικού μοντέλου για την ανάλυση ψυχολογικών δεδομένων. Ως εκ τούτου, είναι ένα ερευνητικό πεδίο της στατιστικής επιστήμης προσανατολισμένο σε μεγάλο βαθμό με τη βιομετρία, την οικονομετρία και τη μαθηματική ψυχολογία.
Ένας ψυχομέτρης μπορεί να συμμετέχει στον σχεδιασμό ενός ψυχολογικού τεστ, στη θεώρηση ή δημιουργία μιας ψυχολογικής θεωρίας ή στην κατασκευή ενός στατιστικού μοντέλου για την ανάλυση ψυχολογικών δεδομένων
Για μένα, όλα ξεκίνησαν το 1904, όταν ο Άγγλος ψυχολόγος Charles Spearman εισήγαγε τη θεωρία της θετικής πολλαπλότητας – ένα μοτίβο αποκλειστικά θετικών συσχετίσεων μεταξύ των μετρήσεων που προκύπτουν από γνωσιακά τεστ (cognitive scores) που βασίζονται σε ερωτηματολόγια. Αυτό το μοτίβο υποδηλώνει ότι οι μαθητές που πετυχαίνουν υψηλή βαθμολογία σε ένα γνωστικό αντικείμενο, όπως η ορθογραφία, τείνουν να έχουν υψηλή βαθμολογία και σε άλλα, όπως η αριθμητική. Το 1927, ο Spearman πρότεινε τη διάσημη θεωρία του παράγοντα g της γενικής νοημοσύνης για να εξηγήσει τη θεωρία της θετικής πολλαπλότητας. Αυτή η θεωρία υποδηλώνει ότι ένας μη παρατηρήσιμος νοητικός παράγοντας προκαλεί συγκεκριμένη παρατηρούμενη συμπεριφορά. Οι ατομικές διαφορές στη νοημοσύνη, με τη σειρά τους, προκαλούν την παρατηρούμενη διακύμανση στις βαθμολογίες των ψυχομετρικών τεστ. Η υπόθεση του Spearman ήταν μια από τις πρώτες σοβαρές ψυχομετρικές θεωρίες που εξηγούσαν πώς ένα ψυχολογικό κατασκεύασμα, όπως η νοημοσύνη, σχετίζεται με τις παρατηρούμενες βαθμολογίες των τεστ. Η τεχνική της παραγοντικής ανάλυσης που είχε εφεύρει ο Spearman στην πορεία αποδείχθηκε μια πολύτιμη στατιστική μέθοδος για την εκτίμηση ενός τέτοιου άγνωστου ψυχολογικού παράγοντα από την παρατηρούμενη απόδοση στα τεστ. (Στην πραγματικότητα, η παραγοντική ανάλυση του Spearman για τις βαθμολογίες των εκπαιδευτικών τεστ ενέπνευσε τη θεωρία του.)
Σήμερα τα ψυχολογικά τεστ είναι συνηθισμένα, για παράδειγμα, στην επιλογή μιας θέσης εργασίας και στην τοποθέτηση των μαθητών σε διαφορετικά γνωσιακά επίπεδα. Δεδομένης της σημασίας τους στην επιλογή ατόμων, πρέπει να αναλύσουμε προσεκτικά την απόδοσή τους. Σύμφωνα με τις αρχικές ιδέες του Spearman, ο ψυχομέτρης συνήθως εξετάζει την απόδοση του τεστ χρησιμοποιώντας μοντέλα μέτρησης που ορίζουν μια λανθάνουσα μεταβλητή ως την αιτία των παρατηρούμενων απαντήσεων στις ερωτήσεις του τεστ. Τα τυπικά μοντέλα μέτρησης σε αυτό το πλαίσιο είναι η παραγοντική ανάλυση, η θεωρία απόκρισης ερωτηματολογίων και η κλασική θεωρία κατασκευής και ελέγχου ψυχομετρικών τεστ και ερωτηματολογίων. Οι ψυχομέτρες χρησιμοποιούν αυτά τα μοντέλα για να μελετήσουν ερωτήματα που σχετίζονται με την ποιότητα ενός ψυχομετρικού τεστ, εργαλείου ή ερωτηματολογίου. Για παράδειγμα, παράγει το ψυχομετρικό τεστ συνεπείς βαθμολογίες υπό παρόμοιες συνθήκες; Είναι το τεστ δίκαιο (δηλαδή, είναι συγκρίσιμη η συμπεριφορά απόκρισης σε διαφορετικές υποομάδες του υπό εξέταση πληθυσμού); Και είναι συγκρίσιμες οι βαθμολογίες που προκύπτουν από διαφορετικές μορφές ή εκδοχές του ιδίου ψυχομετρικού εργαλείου ή τεστ;
Η επιρροή του Spearman στη σύγχρονη ψυχομετρία είναι αναμφισβήτητη. Ωστόσο, ο τομέας έχει εξελιχθεί με πολλούς τρόπους. Για παράδειγμα, οι πολυπαραγοντικές θεωρίες μπορούν να εξηγήσουν πιο σύνθετα μοτίβα συσχέτισης και οι θεωρίες δυναμικών παραγόντων μπορούν να εξηγήσουν τη χρονική εξέλιξη τέτοιων μοτίβων. Υπάρχουν πλέον εξελιγμένα στατιστικά μοντέλα που μπορούν να αναλύσουν, να ερμηνεύσουν και να προβλέψουν την περίπλοκη φύση των σύγχρονων ψυχολογικών δεδομένων. Για παράδειγμα, τους περίπλοκους σχεδιασμούς των συγχρόνων εκπαιδευτικών ερευνών μεγάλης κλίμακας, με μαθητές που φοιτούν σε διαφορετικά σχολεία, πόλεις και εκπαιδευτικά συστήματα, και ψυχομετρικά τεστ που πραγματοποιούνται σε διάφορες χρονικές στιγμές. Επιπλέον, τα νέου τύπου δεδομένα πλούσια σε πληροφορία που προέρχονται από τεστ που διενεργούνται με σύγχρονα ηλεκτρονικά εργαλεία τηλε-εκπαίδευσης ή από «έξυπνες» συσκευές παρακολούθησης που φοράμε στην καθημερινότητά μας (όπως τα «έξυπνα» ρολόγια ή βραχιόλια φυσικής υγείας και προπόνησης) θα οδηγήσουν σε νέες καινοτόμες στατιστικές μεθοδολογίες.
Ως επιστημονικός κλάδος, η ψυχομετρία δεν ασχολείται τόσο με θέματα της ψυχής. Αντίθετα, εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο μια αφηρημένη έννοια της ψυχολογίας, όπως η νοημοσύνη ή η κατάθλιψη, σχετίζεται περισσότερο με το αποτέλεσμα ενός ψυχολογικού τεστ, ενός γενετικού προφίλ ή με μια σειρά νευρο-επιστημονικών πληροφοριών
Το 2006, ο Han van der Maas, ψυχολόγος από το Άμστερνταμ και πρόεδρος της ερευνητικής μας ομάδας, πρότεινε μία σοβαρή εναλλακτική για τις αρχικές ιδέες του Spearman. Η θεωρία του για την αμοιβαιότητα δείχνει ότι η ευφυής συμπεριφορά – και η θετική πολλαπλότητα – θα μπορούσε να εξελιχθεί κατά την ανάπτυξη από αμοιβαίες αλληλεπιδράσεις μεταξύ γνωσιακών, συμπεριφορικών και βιολογικών παραγόντων και όχι από έναν μόνο άγνωστο νοητικό παράγοντα. Η θεωρία της αμοιβαιότητας πυροδότησε ένα νέο ψυχομετρικό πεδίο που ορίζει τις ψυχολογικές έννοιες (όπως η νοημοσύνη) ως πολύπλοκα συστήματα. Οι τοπικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των στοιχείων σχηματίζουν ένα δίκτυο. Η θεωρία του ψυχομετρικού δικτύου διερευνά τον τρόπο που προκύπτουν τα ψυχολογικά φαινόμενα από αυτές τις τοπικές αλληλεπιδράσεις, ενώ η ψυχομετρική δικτυακή ανάλυση στοχεύει στη διεξαγωγή επιστημονικών συμπερασμάτων για αυτές τις τοπικές αλληλεπιδράσεις από εμπειρικά δεδομένα. Η προσέγγιση του Spearman στη γενική νοημοσύνη οδήγησε σε παραγοντικές θεωρίες και αναλύσεις σε όλους σχεδόν τους τομείς της ψυχολογίας. Έναν αιώνα αργότερα, η δικτυακή προσέγγιση του van der Maas στη γενική νοημοσύνη κάνει ακριβώς το ίδιο. Μια δικτυακή επανάσταση στον χώρο της ψυχομετρίας έχει μόλις ξεκινήσει.
Μετάφραση και επιμέλεια:
Κέλλυ Καραγκούνη, μέλος Ειδικού Εκπαιδευτικού Προσωπικού.
