Διαδοχή στις οικογενειακές μικρομεσαίες επιχειρήσεις
ΑΦΙΕΡΩΜΑ - Η Δυναμική των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων
Της ΧΡΙΣΤΙΑΝΑΣ ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ,
Επίκουρης Καθηγήτριας Πανεπιστημίου Κύπρου
Οι οικογενειακές επιχειρήσεις αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο των εθνικών οικονομιών. Στην Ευρώπη, αποτελούν το 70%-80% των επιχειρήσεων συμβάλλοντας στο 40%-50% της απασχόλησης. Η πλειοψηφία των οικογενειακών επιχειρήσεων είναι μικρομεσαίες (ΜμΕ) και ξεχωρίζουν για τον μακροπρόθεσμο προσανατολισμό τους. Εφόσον επιδιώκουν τη διαγενεακή μεταβίβαση και όχι την πώλησή τους, είναι γενικά μακροβιότερες από τις μη-οικογενειακές επιχειρήσεις. Ταυτόχρονα, η οικογενειακή μορφή ιδιοκτησίας καθιστά τη διαδοχή στην επόμενη γενιά ως κομβικό σημείο στην πορεία των επιχειρήσεων αυτών. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Οικογενειακών Επιχειρήσεων, μόνο το 30% επιβιώνει στη δεύτερη γενιά, 12% στην τρίτη και 3% στην τέταρτη. Επιπλέον, φαίνεται ότι η διαδικασία της διαδοχής έχει γίνει ακόμα πιο δύσκολη, εφόσον το ποσοστό διαδοχής στη δεύτερη γενιά μειώθηκε στο 19% τα τελευταία χρόνια.
Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Οικογενειακών Επιχειρήσεων, μόνο το 30% επιβιώνει στη δεύτερη γενιά, 12% στην τρίτη και 3% στην τέταρτη
Η μεταβίβαση της επιχείρησης στην επόμενη γενιά αποτελεί πρόκληση λόγω πολλών παραγόντων, όπως τα συγκρουόμενα οράματα των γενιών, τη διστακτικότητα των παλαιότερων να παραδώσουν τον έλεγχο, την απροθυμία ή ανετοιμότητα των νεότερων να αναλάβουν, αλλά και τον ανεπαρκή προγραμματισμό. Εφόσον σε όλα αυτά εμπλέκονται ισχυρά συναισθήματα και οικογενειακές δυναμικές, είναι κατανοητό γιατί η διαγενεακή μεταβίβαση συχνά αποτυγχάνει.
Μακρόχρονη διαδικασία
Το European Family Businesses διαπιστώνει ότι συχνά οι επιχειρήσεις αντιλαμβάνονται τη διαδοχή ως μεμονωμένο γεγονός και όχι ως μακρόχρονη διαδικασία, οπότε δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένες. Ενδεικτικά, μόνο το 16% έχει σχέδιο διαδοχής, ποσοστό που μειώνεται σε χώρες όπου πολλές επιχειρήσεις είναι στην πρώτη γενιά. Χωρίς σχέδιο διαδοχής, η παλαιότερη γενιά συνεχίζει να ηγείται ευχόμενη ότι κάποιο μέλος της οικογένειας θα αναλάβει όταν χρειαστεί. Εντούτοις, ακόμα και όταν υπάρχει θέληση από κάποιον/α διάδοχο, η ελλιπής προετοιμασία τους καταδικάζει σε συγκρούσεις και αποτυχίες.
Η προετοιμασία διαδοχής της επιχείρησης είναι όντως μακρόχρονη διαδικασία, με τους ειδικούς να εισηγούνται την έναρξή της περίπου δέκα χρόνια πριν από την επιδιωκόμενη μετάβαση. Σε αυτή την περίοδο γίνεται σταδιακή αλλαγή στους ρόλους των εμπλεκόμενων μερών. Ο/Η προκάτοχος μετατρέπεται από μονάρχη σε εξουσιοδοτητή και τελικά σε σύμβουλο, ενώ ο/η διάδοχος εξελίσσεται από βοηθό σε διευθύνοντα και τελικά σε ηγέτη. Ο βαθμιαίος ρυθμός μετάβασης δεν προσφέρει μόνο λειτουργικά πλεονεκτήματα, αλλά συμβάλλει στη σταδιακή «μεταβίβαση» άυλων πόρων που είναι κρίσιμης σημασίας για τις οικογενειακές επιχειρήσεις: αξίες, σχέσεις και φήμη.
Με δεδομένη τη βαρύτητα της κατάλληλης προετοιμασίας, τα ιθύνοντα πρόσωπα συστήνεται να εμπλακούν από νωρίς σε μια συνεχή προσπάθεια παρακίνησης, ανάπτυξης και αξιολόγησης των νεότερων μελών της οικογένειας. Οι καλές πρακτικές που μπορεί να χρησιμοποιήσουν ποικίλουν από ανεπίσημες ενέργειες εξοικείωσης με την επιχείρηση, σε επίσημη μόρφωση, καθοδήγηση, πρακτική εμπειρία, δικτύωση, αλλά και ανοικτή επικοινωνία σχετικά με τις προσδοκίες και ρόλους εκάστου μέλους. Η διαδικασία διαδοχής διευκολύνεται σημαντικά μέσα σε εγκαθιδρυμένες δομές οργανωσιακής διακυβέρνησης, όπως τα οικογενειακά ή/και διευθυντικά συμβούλια, που παρέχουν ένα πλαίσιο λήψης αποφάσεων όπου εξισορροπούνται τα οικογενειακά και επιχειρηματικά συμφέροντα. Πολύ σημαντικό επίσης είναι να εξασφαλίζονται εξειδικευμένες εξωτερικές συμβουλές και στήριξη σε όλη τη διαδικασία ανάπτυξης και υλοποίησης του σχεδίου διαδοχής.
Ο ρόλος του θεσμικού πλαισίου
Το γεγονός ότι η συζήτηση γύρω από τη διαδοχή συνήθως περιορίζεται στο ρόλο της επιχείρησης έχει δύο προεκτάσεις. Πρώτο, ενισχύει την κοινή αντίληψη που καθιστά τις οικογενειακές ΜμΕ ως υποδεέστερες των μη οικογενειακών, σε σχέση με την κατάρτιση και τον επαγγελματισμό τους, ενισχύοντας έτσι τη διστακτικότητα των νεότερων να αναλάβουν. Δεύτερο, αγνοεί τον ρόλο και τις ευθύνες που έχουν άλλοι δρώντες στο θεσμικό πλαίσιο. Οι διαδικασίες και το κόστος που επιβάλλει το νομοθετικό και ρυθμιστικό πλαίσιο μπορεί να αποτελέσουν τροχοπέδη στη διαδοχή. Συνεπώς, πολλοί εμπλεκόμενοι φορείς οφείλουν να στηρίξουν τις οικογενειακές ΜμΕ.
Οι εθνικές κυβερνήσεις, διαμορφώνοντας ένα φιλικό νομοθετικό πλαίσιο και προωθώντας εκπαιδευτικά προγράμματα για τη διακυβέρνηση οικογενειακών επιχειρήσεων. Τα εμπορικά επιμελητήρια, στηρίζοντας αντιπροσωπευτικές οργανώσεις και εξειδικευμένα συμβουλευτικά κέντρα που να διευκολύνουν και να προωθούν καλές πρακτικές διαδοχής. Οι ερευνητικοί οργανισμοί, με την προώθηση σχετικής έρευνας και με την ανάπτυξη καινοτόμων μοντέλων διαδοχής. Τέλος, ηγετικό ρόλο στην όλη προσπάθεια μπορεί και οφείλει να έχει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με μέτρα που να ενθαρρύνουν, υποστηρίζουν, ακόμα και να αναγκάζουν τους εθνικούς φορείς προς την έμπρακτη στήριξη των οικογενειακών ΜμΕ.
Η διαδοχή στις οικογενειακές ΜμΕ αποτελεί συνάμα πρόκληση και ευκαιρία. Με κατάλληλη προετοιμασία, επικοινωνία και διακυβέρνηση, τα ηνία θα δοθούν επιτυχώς στη νέα γενιά. Εκεί όπου οι φορείς χάραξης πολιτικής θα δημιουργήσουν ευοίωνες συνθήκες, το όραμα και οι αξίες των οικογενειακών ΜμΕ θα συνεχίζουν να στηρίζουν την οικονομία.
