Ο ρόλος της ανθρώπινης συμπεριφοράς

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η οικονομική πολιτική στην εποχή της κλιματικής αλλαγής

Του ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΟΠΟΥΛΟΥ,
Αναπληρωτή Καθηγητή Τμήματος Οικονομικής Επιστήμης του ΟΠΑ

Η ανθρωπότητα παντού και πάντα αντιμετωπίζει διλήμματα. Για παράδειγμα, οι ανάγκες είναι περισσότερες από τους πόρους οπότε πρέπει να λύσουμε το δίλημμα σχετικά με το ποιες ανάγκες θα ικανοποιήσουμε και ποιες θα αφήσουμε πίσω. Η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής είναι περιορισμένη και πρέπει να επιλέξουμε πως θα κατανείμουμε τον χρόνο μας σε κάποιες ασχολίες περισσότερο από άλλες. Αυτά τα δύο βασικά διλήμματα έχουν προεκτάσεις σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής. Να κάνω πολλά παιδιά αλλά με λιγότερα εφόδια ανά παιδί ή λιγότερα παιδιά με πολλούς πόρους στην εκπαίδευση τους? Εισόδημα 2.000 ευρώ τον μήνα για όλους  ή κατώτατο εισόδημα 3.000 ευρώ για όλους αλλά με μια μερίδα του πληθυσμού να έχει εισόδημα 10.000€ τον μήνα (δίλημμα αποτελεσματικότητας και ισότητας);  Μια κοινωνία με υψηλά εισοδήματα και χαμηλή ποιότητα του φυσικού περιβάλλοντος ή υψηλή ποιότητα του φυσικού περιβάλλοντος και χαμηλό εισόδημα; Άνετες μετακινήσεις με το αυτοκίνητο και σταθερή κατανάλωση ρεύματος αλλά με υψηλές τιμές τροφίμων ή χαμηλές τιμές τροφίμων αλλά μετακινήσεις με μετρό και ποδήλατο;

Υπάρχουν δύο τρόποι να διευθετούμε αυτά τα διλήμματα. Ο πρώτος, στατικός τρόπος αντιμετώπισης, είναι να επιλέγουμε είτε τη μέση λύση είτε εκείνο τον συνδυασμό που ικανοποιεί περισσότερο το ένα σε σχέση με το άλλο μέρος του διλήμματος (ανάλογα με την βαρύτητα που δίνει ο καθένας μας στα μέρη του διλλήματος). Για παράδειγμα, κάποιες χώρες επιλέγουν τον συνδυασμό να μολύνουν περισσότερο και άλλες λιγότερο το φυσικό περιβάλλον με κέρδος ή θυσία τις οικονομικές απολαβές. Ο δεύτερος, δυναμικός τρόπος αντιμετώπισης, είναι να καταπολεμήσουμε σταδιακά το ίδιο το δίλημμα μέχρι να το εξαλείψουμε είτε να το κάνουμε μηδαμινής σημαντικότητας. Για παράδειγμα, μπορούμε να βρούμε έξυπνους τρόπους να επεκτείνουμε τους πόρους για να μην αφήνουμε πίσω τις ανάγκες μας. Σε αυτό το άρθρο θα δούμε ότι σε αυτά τα διλλήματα ένας βασικός παράγοντας είναι η ανθρώπινη συμπεριφορά και θα δούμε τον τρόπο όπου πολιτικές που ενισχύουν την αλλαγή της ανθρώπινης συμπεριφοράς λύνουν α) το δίλλημα φυσικού περιβάλλοντος ή οικονομικής μεγέθυνσης και β) το δίλημμα επιδοτήσεις ρεύματος και πληθωρισμός ή βραχυχρόνια μείωση των ανέσεων με χαμηλές αγοραίες τιμές και καλύτερη ποιότητα του φυσικού περιβάλλοντος.

Άραγε θα φύγουμε από την παροιμία «κάλλιο δέκα και στο χέρι παρά δέκα και καρτέρι» για να ακολουθήσουμε τον Αριστοτέλη « η υπομονή είναι πικρή, αλλά το φρούτο της είναι γλυκό»;

Δίλημμα Νο1. Η βασική βιβλιογραφία (θεωρητική και εμπειρική) αναδεικνύει μια αρνητική σχέση μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης και ποιότητας του περιβάλλοντός για οικονομίες με χαμηλά προς μεσαία εισοδήματα. Αυτές οι οικονομίες όσο αναπτύσσονται τόσο καταστρέφουν το περιβάλλον. Δηλαδή, υπάρχει δίλημμα. Από την άλλη, κάποιες εύρωστες οικονομίες (για παράδειγμα οικονομίες του Ευρωπαϊκού βορρά) έχουν καλύτερη ποιότητα περιβάλλοντος και υψηλότερα εισοδήματα. Με άλλα λόγια, έχουν λύσει το δίλλημα. Πάμε να δούμε κάποια δεδομένα:

Διάγραμμα 1

Από τη μια πλευρά (διάγραμμα 1) παρατηρούμε χώρες χαμηλού εισοδήματος, χαμηλού δείκτη περιβαντολλογικής απόδοσης (Environmental Performance Index, Yale University), χαμηλών δαπανών στην καινοτομία και χαμηλής υπομονής στη συμπεριφορά (μέγεθος των κύκλων). Παράλληλα, αυτές οι χώρες έχουν ιστορικά χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα και χαρακτηρίζονται από μια αρνητική σχέση μεταξύ οικονομικής δραστηριότητας  και περιβαντολλογικής ποιότητας. Προτιμούν να διοχετεύουν πόρους σε φθηνές μεθόδους παραγωγής που είναι επιβλαβείς στο περιβάλλον. Από τη μια προσφέρουν εφήμερη θετική παραγωγική δραστηριότητα αλλά με μακροχρόνιο αρνητικό αντίκτυπο στο περιβάλλον και την υγεία. Χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής μέσω κακής περιβαντολλογικής ποιότητας κάνει τους ανθρώπους να θέλουν ακόμα περισσότερο εφήμερη απόλαυση (αφού το μέλλον είναι αβέβαιο), με αποτέλεσμα να εθίζονται σε ακόμα χειρότερες πρακτικές. Στο βωμό της εφήμερης απόλαυσης και μεγέθυνσης θυσιάζουν μελλοντική απόλαυση.

Διάγραμμα 2

Από την άλλη πλευρά (διάγραμμα 2), βλέπουμε χώρες που χαρακτηρίζονται από υψηλότερη υπομονή, προτιμούν να επενδύουν στην έρευνα και την τεχνολογία και στην εξεύρεση πράσινων μεθόδων παραγωγής. Ενώ αρχικά αντιμετωπίζουν εφήμερη θυσία πόρων (προσωρινό δίλλημα), δυναμικά ενεργοποιείται ένας θετικός κύκλος, αύξησης παραγωγικότητας (μέσω δαπανών στην έρευνα και την τεχνολογία), βελτίωσης της ποιότητας του περιβάλλοντος (μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής), υψηλότερων αποταμιεύσεων, επενδύσεων που αυξάνουν το εισόδημα, γεγονός που εξαλείφει το δίλημμα. Το διάγραμμα 3 που παρουσιάζουμε δείχνει τον θετικό αυτό κύκλο, όπου η συσχέτιση υπομονής και περιβαντολλογικής απόδοσης είναι θετική, όπως και η σχέση υπομονής και κατά κεφαλήν εισοδήματος (διάγραμμα 4). Περισσότερη υπομονή οδηγεί σε μεγαλύτερη πίτα και ποιότητα φυσικού περιβάλλοντος.

Διάγραμμα 3

Διάγραμμα 4

Δίλημμα Νο2. Ύστερα από τις υψηλές παροχές ρευστότητας στην εποχή COVID-19 και με το ξέσπασμα του πολέμου της Ουκρανίας αντιμετωπίζουμε ραγδαία αύξηση του πληθωρισμού (υψηλότερο των τελευταίων 4 δεκαετιών) και ενεργειακή κρίση (ελλείψεις σε φυσικό αέριο). Το δίλημμα που προκύπτει είναι: να δώσουμε επιδοτήσεις ρεύματος για να βοηθήσουμε τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις με κόστος επιπλέον πληθωρισμό και ουσιαστικά έμμεση ενίσχυση του παραγωγού φυσικού αερίου ή να μειώσουμε την κατανάλωση με στόχο την μείωση του πληθωρισμού?

Οι παραδοσιακές συνταγές για την αντιμετώπιση ενός τέτοιου διλήμματος είναι:

α) Αύξηση της παραγωγής ενέργειας (η αύξηση της παραγωγής ενός αγαθού μειώνει την τιμή του), η οποία στην περίπτωση του φυσικού αερίου είναι αδύνατη.

β) Υποκατάσταση με άλλες πηγές ενέργειας, η όποια, όσον αφορά τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, είναι χρονοβόρα, καθώς η τεχνολογία αποθήκευσης τους βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο. Επίσης, η υποκατάσταση με χρήση με άλλες πηγές ενέργειας, όπως ο λιγνίτης, είναι περιορισμένη στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και εκεί που είναι λιγότερο περιορισμένη, η χρήσης τους έρχεται με κόστος στο φυσικό περιβάλλον και την υγείας μας.

Ο δυναμικός τρόπος αντιμετώπισης του διλήμματος είναι η μείωση της ζήτησης ενέργειας. Αρχικά, αρωγός αυτής της προσπάθειας είναι ο ίδιος ο μηχανισμός του οικονομικού συστήματος. Οι αυξήσεις των τιμών μειώνουν τη ζήτηση και αυτό προκαλεί μείωση και της ζήτησης και της τιμής ενέργειας. Η λύση αυτή χρειάζεται χρόνο και προϋποθέτει βραχυχρόνια θυσία ευημερίας. Όμως, ο χρόνος προσαρμογής μπορεί να μειωθεί με πολιτικές ενίσχυσης εξοικονόμησης ενέργειας και αλλαγή καταναλωτικής συμπεριφοράς. Οι καταναλωτές θα πρέπει να υποκαταστήσουν τη χρήση ενέργειας εκεί που μπορούν, για παράδειγμα, η αντικατάσταση της χρήσης αυτοκίνητου με μετρό, λεωφορείο ή/και ποδήλατο. Αυτό οδηγεί α) σε μικρότερη ζήτηση ενέργειας (άρα χαμηλότερες τιμές και υψηλότερα πραγματικά εισοδήματα), β) σε δημιουργία περιβαλλοντικής συνείδησης, η οποία επιταχύνει τη μετάβαση σε πράσινη ενέργεια και συντελεί στο να μην ξαναζήσουμε παρόμοιες καταστάσεις. Κύριος παράγοντας για να λειτουργήσει αυτή η λύση είναι η υπομονή όπως και πριν, καθώς βραχυχρόνια θυσιάζουμε τις συνήθειες και την βολή μας αλλά μακροχρόνια εξαφανίζουμε το δίλλημα.

Αλλάζει όμως η κουλτούρα; Σύμφωνα με τα παραπάνω δεδομένα (Global Preferences Survey) η Ελλάδα έχει από τους χαμηλότερους βαθμούς υπομονής και εμπιστοσύνης στην Ευρώπη. Η απάντηση είναι ότι η συμπεριφορά αλλάζει με 2 τρόπους. Πρώτον, όταν η αλλαγή συμπεριφοράς γίνεται αναγκαστική σε περιόδους κρίσης (διαθέσιμη βιβλιογραφία διαθέσιμη για τον αναγνώστη) και την ίδια στιγμή οι πολιτικές ενισχύουν την αλλαγή της (για παράδειγμα, άμεσα δωρεάν εισιτήριο στο μετρό και αύξηση της επιδότηση αγοράς μέσων που δεν μολύνουν).  Δεύτερον,  με στοχευμένες αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα (επιβράβευση της υπομονής και ομαδικές εργασίες στα σχολεία για ενίσχυσή της εμπιστοσύνης). Άραγε θα φύγουμε από την παροιμία «κάλλιο δέκα και στο χέρι παρά δέκα και καρτέρι» για να ακολουθήσουμε τον Αριστοτέλη « η υπομονή είναι πικρή, αλλά το φρούτο της είναι γλυκό»;