Οι ιστορικοί κύκλοι της ελληνικής οικονομίας
Η οικονομία της νεότερης Ελλάδας συμπληρώνει μια ιστορία δύο περίπου αιώνων. Μια ιστορία που, παρά τις μεγάλες διακυμάνσεις που υπήρξαν, τις κρίσεις και τις "πτωχεύσεις", στη μακρά διάρκεια δεν μπορεί παρά να αξιολογηθεί θετικά.
Η χώρα και η οικονομία παρουσίασαν συνολικά μία εντυπωσιακή πρόοδο μετά την ελληνική ανεξαρτησία. Η Ελλάδα κατόρθωσε να τριπλασιάσει σχεδόν την εθνική επικράτειά της, σε σχέση με το πρώτο ελληνικό κράτος, να αυξήσει τον πληθυσμό της κατά 15 σχεδόν φορές, αλλά και να αυξήσει το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατά άλλες 15 φορές. Κατόρθωσε να περάσει από το περιθώριο της νοτιοανατολικής Ευρώπης στον πυρήνα της σημερινής αναπτυγμένης Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Παρά τους εμφύλιους σπαραγμούς και τις οικονομικές κρίσεις, η Ελλάδα εκμεταλλεύτηκε τις δυνατότητές της και τις γεωπολιτικές συγκυρίες.
Αυτό, βεβαίως, δεν έγινε γραμμικά και αυτόματα. Μια πρώτη επισκόπηση των εξελίξεων της ελληνικής οικονομίας στη μακρά διάρκεια, με βάση την εξέλιξη του πραγματικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας από το 1833 έως σήμερα, φανερώνει την ύπαρξη τριών μεγάλων διακριτών ιστορικών κύκλων, με τα υπέρ και τα κατά τους (βλ. Γράφημα 1).
Ο πρώτος ιστορικός κύκλος περιλαμβάνει την περίοδο από τον αγώνα της ανεξαρτησίας και την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως και την εγκαθίδρυση του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου το 1898. Ο κύκλος αυτός έχει τρία κεντρικά εθνικά επιτεύγματα: α) τη δημιουργία και τη συγκρότηση του πρώτου ελληνικού κράτους, β) την εμπέδωση της εθνικής συνείδησης και την υιοθέτηση της ‘μεγάλης ιδέας’ και γ) τη σταδιακή καθιέρωση των συνταγματικών και δημοκρατικών θεσμών. Ωστόσο, η εξέλιξη της οικονομίας την περίοδο αυτήν υπήρξε μάλλον απογοητευτική. Οικονομική στασιμότητα, δημοσιονομική και νομισματική αστάθεια και τρεις εθνικές ‘πτωχεύσεις’.
Η οικονομία βρέθηκε σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τις υπόλοιπες εθνικές επιδιώξεις.
Ο δεύτερος ιστορικός κύκλος περιλαμβάνει το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα, από την οικονομική σταθεροποίηση μετά την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, το 1898, έως το τέλος του Εμφυλίου το 1949. Το κυριότερο επίτευγμα αυτού του κύκλου είναι η υλοποίηση ενός μεγάλου μέρους της ‘μεγάλης ιδέας’, με τη μεγάλη εδαφική και πληθυσμιακή επέκταση του ελληνικού κράτους, τη σταθεροποίηση των συνόρων του και την ενσωμάτωση των ελληνικών πληθυσμών της ευρύτερης περιοχής (βλ. Γράφημα 2). Κατά τ’ άλλα, επικράτησε μεγάλη πολιτική και οικονομική αστάθεια, λόγω των συνεχών σχεδόν πολεμικών και εμφύλιων συγκρούσεων, αλλά και λόγω των κοινωνικών μετασχηματισμών που προκλήθηκαν κατά την ενσωμάτωση των νέων πληθυσμών και των προσφύγων.
Υπήρξε ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη σε σχέση με την πρώτη περίοδο, αλλά και οι καταστροφές της Κατοχής και του Εμφυλίου.
Ο τρίτος ιστορικός κύκλος ξεκινά μετά το τέλος του Εμφυλίου, το 1949, και διαρκεί έως σήμερα. Τα τρία βασικά του επιτεύγματα είναι α) το αναπτυξιακό ‘θαύμα’ της περιόδου 1953-1973, β) το δημοκρατικό και κοινωνικό ‘θαύμα’ της περιόδου 1974-2020, μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 και την εθνική συμφιλίωση, και γ) η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 1981 και η σταδιακή υιοθέτηση των θεσμών και των πολιτικών της. Στα αρνητικά του καταγράφεται η δικτατορία του 1967, η μεγάλη οικονομική επιβράδυνση μετά την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η κρίση χρέους του 2010 και η ‘μεγάλη οικονομική καθίζηση’ της περιόδου 2010-2016.
Η σύντομη αυτή επισκόπηση, η οποία βασίζεται σε μία υπό εξέλιξη μεγαλύτερη έρευνά μου για την ελληνική οικονομία –βλ. Alogoskoufis, G. (2021), Historical Cycles of the Economy of Modern Greece from 1821 to the Present, Working Paper no. 2021-01, Department of Economics, AUEB–, περιέχει τελικά ένα αισιόδοξο μήνυμα: Παρά τις δυσκολίες και τις αδυναμίες που παρουσιάστηκαν, την εναλλαγή εθνικών θριάμβων με εθνικές καταστροφές, τους πολέμους και τους εμφύλιους σπαραγμούς και τις οικονομικές κρίσεις, σε καθέναν από τους τρεις αυτούς ιστορικούς κύκλους η Ελλάδα εκμεταλλεύτηκε τις δυνατότητές της και τις γεωπολιτικές συγκυρίες ώστε να πετύχει τους εθνικούς της στόχους.
Το ζητούμενο για το μέλλον είναι να βελτιώσει το επίπεδο ευημερίας που εξασφάλισε κατά τη διάρκεια του τρίτου ιστορικού κύκλου της, μέσω μεταρρυθμίσεων που θα προστατεύσουν τη δημοκρατία, θα βελτιώσουν την οικονομία και θα θωρακίσουν τη συμμετοχή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
